ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΣ ΜΑΖΟΧΙΣΜΟΣ

Μαζοχιστής. Η ευχαρίστησή του συνδέεται με τον πόνο, την ταπείνωση και τον βασανισμό.

Περίεργο της φύσης; Ή παιχνίδι μέσα στην φύση;

Όταν αναφέρεται κάποιος στον σεξουαλικό μαζοχιστή, δεν χρειάζονται πολλές αναλύσεις. Όλοι κατανοούν. Η απλή λογική της ευχαρίστησης αρκεί για να ερμηνεύσει ο κοινός νους τις κάποιες “παρεκτροπές” του είδους.

Εκεί όμως που δυσκολεύεται κανείς να βαδίσει με την άνεση της “κοινής λογικής” είναι δίπλα στον ψυχολογικό μαζοχιστή. Διότι, αν η αποζήτηση της ευχαρίστησης και η αποφυγή κάθε πόνου είναι πανανθρώπινο αυτονόητο, για τον ψυχολογικό μαζοχιστή δεν είναι καθόλου. Το αντίθετο…

Θα τον συναντήσετε εύκολα κάπου στο περιβάλλον σας. Έχει την αύρα του μάρτυρα και την αισιοδοξία της καταστροφής. Έχει βασανιστεί πολύ στην ζωή και σκοπεύει να βασανιστεί κι άλλο. Από τους άλλους. Θα φροντίσει ο ίδιος για αυτό. Και θα το επιτύχει.

Κάθε του κίνηση, κάθε έκφραση και κόπος προσβλέπουν στο να αποδείξουν ότι είναι το θύμα της ακαμψίας, της κακίας ή της επιθετικότητας κάποιου. Η ζωή του όλη είναι μια κοπιώδης προσπάθεια να υπηρετήσει ένα μαρτύριο που του επιβάλλεται. Αν προσπαθήσετε να τον βοηθήσετε, είναι πολύ πιθανόν να βρεθείτε εμπρός σε ένα αδιέξοδο δίχως λύση: ό,τι κι αν κάνετε, εκείνος θα υποφέρει. Τα πράγματα δεν γίνεται να είναι διαφορετικά -είναι μια ακράδαντη πεποίθησή του αυτό. Και κινδυνεύετε να πεισθείτε κι εσείς όπου νά’ναι. Πολύ σύντομα θα εμπλακείτε σε ένα συναισθηματικό οξύμωρο: από την μια τον/την λυπάστε -στην αρχή τουλάχιστον- αλλά σύντομα αρχίζετε να εκνευρίζεστε, μετά θυμώνετε, και τελικά εξοργίζεστε. Όταν θα συμβεί αυτό, θα εκραγείτε εναντίον του. Τότε είναι που θα σας κοιτάξει με εκείνο το μαρτυρικό-θριαμβευτικό του βλέμμα για να σας δείξει ότι κι εσείς τα ίδια κάνατε με τους άλλους.

Είναι η στιγμή που θα σας έχει μετατρέψει και εσάς -ερήμην σας-  σε βασανιστή του…

Πως το έκανε αυτό; Πως κατάφερε αυτή η ταλαιπωρημένη από την ζωή ύπαρξη να προκαλέσει τον θυμό σας; Κρύβατε τελικά μέσα σας τόση κακία;

Ο Freud, ο γνωστός ανατόμος του ασυνειδήτου, ήταν από τους πρώτους που δοκίμασε το αδιέξοδο του μαζοχισμού στην θεωρία και στην πράξη. Και δεν έπαψε ποτέ να εξετάζει από διάφορες πλευρές το μυστήριο που καλύπτει αυτή την ανθρώπινη ορμή για πόνο έως αφανισμού.

Είναι ενόρμηση για την ευχαρίστηση; Ή μήπως ενόρμηση για τον θάνατο;

O ίδιος ο μαζοχιστής μηδαμώς ενδιαφέρεται για αναλύσεις και ερμηνείες. Δεν αναρωτιέται ποτέ για τίποτε. Είναι, βλέπετε, ολοκληρωτικά αφιερωμένος στην δράση, όπως κάθε διαστροφικός, άλλωστε.

Ο Freud, λοιπόν, είχε αναπτύξει μια αντίληψη του μαζοχισμού συνδεδεμένη πάντοτε με τον σαδισμό. Έβλεπε στο δίπολο σαδισμός/μαζοχισμός μια εναλλαγή μεταξύ της παθητικής και της ενεργητικής πλευράς της διαστροφής, που λίγο απήχαν η μία από την άλλη. Πίστευε, μάλιστα, πως ο σαδισμός προηγείται του μαζοχισμού μέσα στον ψυχισμό. O σαδισμός εκφράζει την επιθετικότητα του υποκειμένου εναντίον κάποιου.

Κάποια στιγμή, λοιπόν, τελείται στο ασυνείδητο του υποκειμένου μια αντιστροφή από την ενεργητική λειτουργία του σαδισμού στην παθητική του μαζοχισμού. Η επιθετικότητα του υποκειμένου στρέφεται εναντίον του ίδιου του εαυτού του. Και, την φαντασιακή θέση του σαδιστή που κρατούσε πριν, την παραχωρεί στον άλλον, ώστε εκείνος να τον βασανίσει.

Ο Freud πίστευε πως ο “ηθικός μαζοχισμός”, για τον οποίο μιλάμε εδώ, θεμελιώνεται πάνω στο αίσθημα της ενοχής και είναι η πιο καταστροφική μορφή μαζοχισμού. Μέσα στο ασυνείδητο του υποκειμένου, το “υπερεγώ” βασανίζει το “εγώ”.

Τότε το άτομο απομακρύνεται από την ουσία της συσχέτισης με τον άλλον, φεύγει από το πεδίο της σύνδεσης και της αγάπης, και επικεντρώνεται στην ένταση του βασάνου. Αυτή η απομόνωση στην εσωτερική τιμωρία, αυτή η ιδιωτεία, είναι ο χαρακτηριστικός τρόπος της διαστροφής. Είναι όμως μια ιδιωτεία πολύ παράξενη: το άτομο απολαμβάνει ενδόμυχα μια αίσθηση παντοδυναμίας καθώς υπηρετεί το μαζοχιστικό του σενάριο. Παντοδυναμία και επιρροή πάνω στον άλλον.

Η Piera Aulagnier έλεγε πως ο μαζοχιστής, με αυτή την στάση της φαινομενικής υποταγής, από την θέση αδυναμίας που κρατά, ταλαιπωρεί τον άλλον, και είναι στην πραγματικότητα ο κυρίαρχος του παιχνιδιού. Μέσα στην σχέση, ο μαζοχιστής δεσμεύει τον σύντροφό του, όχι μόνο επειδή μπορεί να του στερήσει, αν το αποφασίσει, την δυνατότητα να απολαμβάνει, αλλά επειδή τον εγκλείει σε μια θέση σαδιστική. Δια μέσω του πόνου του, ο μαζοχιστής βάζει τον άλλον στην θέση του σαδιστή, κραυγάζοντας ότι είναι ο μόνος αίτιος αυτού του πόνου. Παγίδα πολύ αποτελεσματική μιας και, αν ο σύντροφος αντιληφθεί τον ρόλο που τον έκαναν να παίξει και θελήσει να τον ξεφορτωθεί, δεν θα κάνει άλλο παρά να επικυρώσει αυτή την εικόνα του βασανιστή, καθώς θα προσέθετε στο μενού του μαζοχιστή τον πόνο της εγκατάλειψης.

Η ακρότητα στην οποία μπορεί να οδηγήσει τους άλλους ο μαζοχιστής περιγράφηκε γλαφυρά από τον Τ. Reik o οποίος μιλούσε για τον “θρίαμβο δια της ήττας”. Εισήγαγε, μάλιστα, την κατηγορία του “κοινωνικού μαζοχιστή”, ο οποίος έχει προς την κοινότητα μια συμπεριφορά τόσο προκλητικά επίμονη, αλαζονικά αμετακίνητη και εξοργιστικά υποτακτική, που εξωθεί τους άλλους να τον υποβάλουν σε διώξεις, στερήσεις, ακόμα και στον ίδιον τον θάνατο! Είναι ικανός να εξωθήσει τον άλλον ακόμα και στο έγκλημα, προκειμένου να αποδείξει εις το έπακρον την μαρτυρική του θέση!

Ο Reik περιέγραφε τον μαζοχιστή αυτόν είτε ως θρασύ αναιδέστατο Θερσίτη που προκαλεί έναν οργισμένον Αχιλλέα να τον σκοτώσει είτε ως αλαζονικά προκλητικό Τάνταλο, που εξωθεί τους θεούς να του στερήσουν τα πάντα, είτε ως περιπλανόμενο “μάρτυρα” στην κοινωνική σκηνή, που αναγκάζει με την στάση του όσους τον περιβάλουν να του φερθούν ανελέητα. Ο ίδιος κυριαρχείται από μια ενδόμυχη επιθυμία να διεγείρει στους άλλους την ζήλια, τον φθόνο, το μίσος, τον θυμό. Θέλει ασυνείδητα να δημιουργεί αμέτρητους εχθρούς. Μοιάζει με έναν επίμονο εργάτη της έριδος, που ζητά να επιδείξει μέσα από τον άλλον την δική του εμμονή για τον θρίαμβο, αλλά βαδίζοντας τους δρόμους του μαρτυρίου.

Πρόκειται όμως για ένα μαρτύριο σατανικό, διότι κατακυριεύει στην κυριολεξία την ψυχή των άλλων και τους κάνει να γίνονται οργισμένοι υπηρέτες του, καθώς διεγείρει περιοχές του ψυχισμού τους που διακινούν άμυνες δια της επίθεσης. Αυτές οι τάσεις για επιθετικότητα, βία και σαδιστική κυριαρχία είναι στο βάθος χαρακτηριστικά του ίδιου του μαζοχιστή, ο οποίος καταφέρνει να κάνει τους άλλους να τα λειτουργήσουν για λογαριασμό του! Έτσι, αποδεικνύεται παντοδύναμος σκηνοθέτης και απόλυτος κυρίαρχος της καταστροφής που προκαλεί!

Εδώ θα θυμηθούμε τον Gilles Deleuze όταν έλεγε ότι ο μαζοχιστής “εκπαιδεύει τον θύτη του”. Είναι ένας θύτης-μαριονέτα στα χέρια του επίμονου μαζοχιστή. Τί σύγχυση…

Η απόλαυσή τού μαζοχιστή, λοιπόν, είναι παράδοξη, κοπιώδης, διεγερτική και πολυεπίπεδη. Αναρωτιέστε ακόμα “γιατί το κάνει;”…

-*-

Ο ψυχολογικός μαζοχισμός δεν είναι μια παθολογική “παρέκκλιση”  που ανακύπτει ξαφνικά μέσα σε έναν ψυχισμό. Είναι μια βαθειά χαραγμένη  στο ασυνείδητο ψυχική στάση που έρχεται ως αποτέλεσμα της προσωπικής ιστορίας του υποκειμένου και της ασυνείδητης αλληλεπίδρασής του με τους άλλους στον ρου της ενορμητικής του ζωής. Οι βαθμίδες της σοβαρότητάς του μαζοχισμού είναι τόσες πολλές, που ίσως κάπου αναγνωρίσατε και κάποιες δικές σας καθημερινές συμπεριφορές.

Δυστυχώς ο ψυχολογικός μαζοχισμός είναι ψυχική τοποθέτηση που προσφέρει τεράστια ενδόμυχη απόλαυση δια της θλιβερής κυριαρχίας στους άλλους, αλλά εξασφαλίζει και συστηματική δυστυχία. Γι’αυτό και ίσως είναι δύσκολο να τον ανταλλάξει κάποιος με κάτι άλλο μικρότερης έντασης.

Εντούτοις, μπορεί κάποιος να ζήσει με τρόπους λιγότερο επιζήμιους για την ψυχή, επιστρατεύοντας την συναισθηματική κινητικότητα, τις  ανταλλαγές με τους άλλους και το θάρρος να είναι ικανοποιημένος, χωρίς να χρειάζεται να θυσιαστεί εμπρός στο μένος ενός ιδεώδους που τον καταδιώκει έσωθεν, μετατρέποντας κάποτε τον ίδιο σε διώκτη με την ένδυση του δυστυχούντος…

Δανιέλλα Αγγελή, Δρ Ψυχολογίας

BIBLIO

Freud S., 1905, Trois essais sur la théorie sexuelle.

Freud S., 1915, Pulsion et destins des pulsions.

Aulagnier P., 1979, Les destins du plaisir.

Reik Th., 1949, Le Masochisme.

Deleuze G., 1967, Le froid et le cruel, présentation de Sacher Masoch.